Kesedaran nasionalisme bermula daripada pejuang tempatan sewaktu menghadapi ancaman Siam dan British semasa Kesultanan Melayu Melaka
Sebagai contoh, Sultan Muzaffar Shah dan Sultan Mahmud Shah
Sultan Mahmud Shah cuba untuk dapatkan Melaka semula dengan 3 kali serangan terhadap Portugis tetapi gagal
Sultan Kedah iaitu Sultan Abdullah Mukarram Shah telah memulakan penentangan terhadap Syarikat Hindia Timur Inggeris (SHTI) untuk dapatkan Pulau Pinang kembali
Penghulu Dol Said, Dato’ Maharaja Lela Pandak Lam, Dato’ Bahaman, Rentap, Mat Salleh, Tok Janggut dan Haji Abdul Rahman Limbong. Pejuangan mereka bersifat setempat bagi menuntut kebebasan daripada ancaman luar dan mendaulatkan wilayah masing-masing
Dikaitkan juga dengan perjuangan tokoh agama oleh gerakan Islah. Diteruskan melalui penulisan kreatif dan akhbar.
Terdapat perjuangan melalui pertubuhan sosioekonomi oleh golongan berpendidikan Inggeris dan Melayu
Walaupun ada masalah kewangan, halangan undang-undang dan pengawasan ketat pemerintah, perjuangan mengkritik dan menyedarkan masyarakat masih diteruskan